Eth país dera clau

Er arriu Garona desembòque en França dempús de crozar era Val ath long de lèu 50 quilomètres de traçat des deth Plan de Beret enquiara termièra. Çò de madeish hèren istoricament es carretères dera Val, condusir tà França, enquia que, hè un sègle justaments, se dauric eth prumèr accès digne d’aqueth nòm entre Aran e era rèsta de Catalonha e er Estat peth Palhars Sobirà.

Pascual Madoz, jutge, militar e politic, auie relatat a mejans deth sègle XIX era perilhositat des comunicacions d’Aran damb Catalonha e Espanha e eth numèro de mòrts que comportaue. E diguec alavetz que sonque entre era termièra e Vielha eth camin reiau ère de carro: “D’aquiu tà naut (Naut Aran), eth pas ère sonque tà cavaleries”, relate Francés Boya, secretari generau entath Rèpte Demografic, ex Sindic d’Aran e autor deth libre Hereus de la terra (Pagès Editors, 2022), que tracte sus es rèptes d’Aran e des territòris de montanha. Boya dedique un capítol as males comunicacions d’Aran ath long dera istòria nomentat El país de la clau, en que descriu que i auec un temps en qu’era boca nòrd deth tunèl de Vielha se barraue damb clau tà evitar qu’es filtracions d’aigua se gelèssen en interior. En libre cite tanben ath viatgèr e escrivan Francisco de Zamora, qu’abans que Madoz, descriuec: “Se place tanta nhèu en aguest pòrt en iuèrn qu’eth tabernèr de Bon Aigua a era obligacion de plaçar rames de pin per senhaus tà que non se pèrden es traginèrs e crube per aquerò sies sòs”. Un shinhau mès d’un sègle dempús dera mòrt de Zamora, eth rei Alfons XIII arribèc ath madeish pòrt dera Bonaigua, acompanhat, entre d’auti, deth sòn conductor aranés, Antonio Sambeat, Tonet de Cal Teishineret. Siguec eth 6 de junhsèga de 1924 e eth monarca siguec recebut damb amabilitat per un corròp d’aranesi que li demanauen eth bastiment d’un tunèl en pòrt de Vielha. Eth pas dera Bonaigua s’auie estreat dus ans abans dera visita reiau, mès es condicions meteorologiques hègen que siguesse practicable sonque pendent era mitat der an. Era indústria electrica, especiaument es centraus idrauliques deth Pirenèu, e eth sector minèr auien dat pè a numerosi projèctes de comunicacions en tota Euròpa. Er enginhaire Luis Rouviere signèc en 1901 eth deth tren deth Ribagorçana entre Lhèida e Les, que non trapèc finançament. “Enterprenedors coma er aranés Emili Riu, qu’auien ua vessanta politica e sigueren figures damb influéncia, pressionèren en Madrid tà arténher milhors connexions,” explique Carla del Valle, directora de Musèus dera Val d’Aran. Precisament, eth Conselh e Musèus presenten deman un documentau sus es “cent ans de comunicacions ena Val”. 1924-2024. Un abans e un dempús des comunicacions en Aran, damb guidon de Musèus dera Val d’Aran e Feliu Izard e produccion e filmacion d’Albert Naudín, explique era luta deth país per superar es rèptes orografics, quauquarren qu’artenherien en bona part eth 5 de deseme de 1949, hè 76 ans, damb era inauguracion deth tunèl Alfonso XIII.